‘खसकरण गरिएका नामहरु पुन: स्थापित गरौं’

नेपालमा आधिकारिक रुपमा संघीयता लागू भएको नौ वर्ष लागेको छ । हुन त नेपालको संघीयताले केन्द्र, प्रदेश र स्थानीय तहमा कति अधिकारहरु बाँडफाँड गरेको छ ? प्रश्न गम्भीर रुपमा उठिरहेको छ । खास गरिकन प्रदेशले त खासै अधिकार नै नपाएको अवस्था छ । न त बजेट नै प्रशस्त छ, प्रदेशसँग । स्थानीय तहमा पनि खास गरिकन महानगरहरु आफैँ एक स्वायत्त राज्य वा भनौं प्रदेशसरह हो । तर, नेपालका महानगरहरुको हालत हामीले देखिरहेका छौं । नेपालका कुनै पनि महानगरले ८ मिटर चौैंडाभन्दा बढीको सडकसमेत आफ्नो भनी दावी गर्न, मर्मतसम्भार, प्रयोग गर्न र कर उठाउन पाएका छैनन् । हुँदाहुँदा अहिले केन्द्रीय सरकार, भौतिक पूर्वाधार तथा सहरी विकास मन्त्रालय मातहत रहेको सडक विभागले काठमाडौंलगायत अन्य महानगरका सडकका दाँयाबाँयामा रहेका पोल, भित्ता, पर्खाल आदिमा ‘स.वि.’ (सडक विभाग) लेखेको देखिन्छ ।

हो, स्थान नामहरुका सम्बन्धमा कुरो गर्नु पर्दा एकभाषाले अर्को भाषालाई अतिक्रमित गर्ने क्रम विश्वमा तीब्र रुपले चलिरहेको छ । झनै स्थान नामहरुका सम्बन्धमा त यो कुरो अरु बढी लागू भइरहेको पाइन्छ । नेपालका अधिकांश स्थानहरुको स्थानीय नामहरु तीव्र गतिमा बाह्य नामहरुले अतिक्रमण गरेको देखिन्छ । विषेशगरी हिन्दू देवीदेवताका नाम, खस-नेपाली भाषा, अंग्रेजी भाषा र प्रसिद्ध व्यक्ति तथा व्यक्तित्वहरुको नामलगायत अन्य विदेशी भाषाले पनि तीव्र गतिमा अतिक्रमण गरिरहेको देखिन्छ । कतिपय स्थानीय स्थान नामहरु भने आफ्नो मौलिक नामबाट अपभ्रंशित हुँदै अर्कै अर्थ लाग्ने वा अर्थ न बर्थको नाम बन्दै गइरहेको, बनेको पनि देखिन्छ ।

जस्तो उदाहरणका लागि भन्नु पर्दा मेची अञ्चलको इलाम जिल्लामा रहेको अन्तुडाँडा र सन्दकफुलाई नै लिऊँ । ती स्थानका असली नाम पूरै परिवर्तन गरेर क्रमशः दीपेन्द्र (तत्कालीन युवराज दीपेन्द्रको नाममा) शिखर र सन्दकपुर बनाइएको छ । यी नामहरु लाप्चा आदिवासीको मातृभाषामा रहेको स्थानीय स्थान नामहरु हुन् । त्यस्तै तेह्रथुम जिल्लाको सदरमुकाम ‘मेयङ लुङ’ हाल अपभ्रंषित भएर ‘म्याङलुङ’ भएको छ । तेह्रथुम जिल्लाकै ‘हात्तिलेङे (पूरै खोलालाई हिंगुवा खोला भनिन्छ), झरनाको नाम अपभ्रंषित भएर ‘ह्यात्रुङ’ भएको छ । त्यति मात्र हैन मेयङ लुङ बजारभित्रै पर्ने ‘तुम्भुङला’ तम्फुला भएको छ । र, तेह्रथुमकै ‘सुम्दोवा’ गाउँ ‘सम्दु’ र ‘सङबो’ गाउँ ‘संगपु’ भएको छ । त्यस्तै संखुवासभा जिल्लाको ‘तुम्लुङटार’ पनि अपभ्रंषित भएर हाल ‘तुम्लिङटार’ भएको छ । जुन विश्वकै होँचो उपत्यका पनि हो ।

भोजपुर जिल्लाको ‘कुलुङ’ गाउँको नाम भने जस्ताको तस्तै हालसम्म पनि ‘कुलुङ’ नै कायम रहन सफल भएको छ । स्मणीय छ, कुलुङ जाति नेपालका प्राचीन जातिहरुमध्येका किराती आदिवासी हुन् । त्यस्तै सोलुखुम्बु जिल्लाको उत्तरपूर्वी क्षेत्रमा पर्ने ‘फुसतेल’ र सत्तो-सोत्तो गाउँहरु भने, क्रमशः सोताङ र शिवटार÷कृष्णटार भएको छ । त्यसो त धनकुटाको ‘भेडेटार’ पनि विदेशी (बेलायती युवराज चाल्र्स) को नाममा ‘चाल्र्स भ्यु प्याइन्ट’ भएको छ । खोज्दै जाँदा नेपालभरि नै स्थानीय नामहरु, खास गरिकन आदिवासी जनजातिका मातृभाषामा राखिएका/रहिआएका स्थानीय नामहरु नेपालीकरण–खसकरण र विदेशी विशेषतः अंग्रेजी भाषाको अतिक्रमणमा परेका छन् । अन्य त्यस्ता धेरै उदाहरणहरु रहे पनि, पोखरा नजिकको ‘ह्याङजा’ अहिले हेम्जा भएको छ भने पोखराकै ‘पाताले छाँगो’ हाल ‘डेविज फल्स’ भएको छ । भनिन्छ, डेवी नामक स्वीस महिला उक्त छागाँबाट खसेर वेपत्ता भएपछि पाताले छाँगाले जुनी फेरेर ‘डेविज फल्स’ भएको हो ।

अतिक्रमित र अपभ्रंषित भएका स्थान नामहरुका सम्बन्धमा भन्नु पर्दा नेपालका हिमालहरु पनि अछूतो रहन सकेको छैन । नेपाली हिमालहरुको नाम पनि खुबै अतिक्रमणमा परेका छन् । त्यस्ता केही हिमालहरुको नाम तल उल्लेख गरिएको छ ।

(१) सेवालुङ-सेन्छेलुङ (कञ्चनजंघा) । (२) फक्ताङलुङ (जान्नु-कुम्भकर्ण) । (३) सेसेलुङ (मकालु) । (४) चोमोलुङमा (सगरमाथा खस-नेपाली भाषाको नाम र एभरेष्ट अंग्रेजी भाषाको नाम) । (५) आम्पा मारे (गौरीशंकर) । (६) ख्वाप्स्लाङ- कार्पो (गणेश हिमाल) । (७) उर्कीमा (बाडेन पावेल-स्काउटका जन्मदाताको नाममा) । (८) जाक्सम्बा (पासाङ ल्हामु चुली-प्रथम सगरमाथा आरोही नेपाली महिलाको नाममा) । (९) धाम्पुस (थापा पिक) । (१०) झोङ-री (पिसाङ पिक) । (११) प्याङगेन पुथाङ (मनास्लु) । (१२) ङादी चुली (डाक्टर हर्क चुली) । (१३) किरात चुली (नेपाल पिक) आदि ।

यसरी जबर्जस्त ढंगले स्थान नामहरु अतिक्रमित र अपभ्रंषित हुँदै गएका छन् भने नयाँ नाम राख्ने क्रममा विवाद र होर्डिङ बोर्ड फालाफालसमेत भएका उदाहरणहरु प्रशस्तै छन् । जस्तोः तत्कालीन ललितपुर उपमहानगरपालिका-१४ (हालः महानगरपालिका)को नखिपोटको खेलमैदान नजिक आदिवासी विशेषतः लाहुुरे परिवारको बाक्लो बस्ती भएकाले सुरुमा ‘किरात चोक’ नामकरण गरियो । तर, पछि उपमहानगर समेतको मिलेमतोमा स्थानीय रैथानेहरुले ‘शिव चोक’ बनाएरै छाडेका थिए । यो प्रसंग अलि पूरानै हो । यसरी हेर्दाखेरि त्यो बेला राज्य र राज्य पक्षका अनुदारवादी रुझान राख्ने पक्षले किरात भन्नाले एउटा जात वा जाति मात्रै नजनाएर इतिहास, सभ्यता, धर्म, दर्शन, भाषा, महाजाति भनी चिनाउने र लगभग ८-१० हजार वर्षको इतिहास बोकेको ‘किरात’ शब्दलाई समेत सहजै स्वीकार गर्न सकेको भए साह्रै महानता दर्शिने थियो, सहिष्णुता देखिने थियो । अभैm पनि राज्य र राज्य पक्षका अनुदारवादी रुझान राख्ने पक्षले एउटा जात वा जाति मात्रै नजनाएर इतिहास, सभ्यता, धर्म, दर्शन, भाषा, महाजाति जनाउने ‘किरात’ शब्दलाई सहजै स्वीकार गर्न सक्दैनन् भन्ने त लगभग ८-१० हजार वर्षको इतिहास बोकेको ‘किरात’ शब्दलाई कोसी प्रदेशको नामको सट्टा राख्न नमानेकोले नै देखाउँछ ।

त्यसो त नेपालमा मात्रै नभएर विश्वभरि नै हाल कुनै पनि देशको स्थानीय स्थानको नाम मात्रै नभएर देशकै नाम समेत मौलिक नाममा पुनःस्थापित गर्ने प्रचलन बढ्दो क्रममा छ भन्ने त बर्मा भन्ने देश ‘म्यामाँ-म्यानमार’ भइसकेकोले पनि देखाउँछ । यसरी विदेशीहरुले आफ्नो भाषामा राखेका केही सहरहरुको नामहरु यहाँ उल्लेख गरिएको छ । जस्तो कि, भारतको बम्बई सहर हाल मुम्बई भएको छ । त्यस्तै मद्रास सहर चेन्नई भएको छ । कलकत्ता सहर कोलकाता भएको छ । बर्माको राजधानी रंगुन पनि ‘याँगु-यांगुन’ भएको धेरै वर्ष बितिसकेको छ ।

त्यसैले नेपालमा पनि चर्को रुपमा जातजाति र भाषाभाषीको कुरा गर्नेेहरुले यस बारेमा पनि पहलकदमी लिने हो कि ? खासमा संघीयताको मर्मअनुरुप पनि सगरमाथालाई चोमोलुङमा, गणेश हिमाललाई ख्वाप्स्लाङ कार्पो, सोताङतालाई फुसतेल, हेम्जालाई ह्याङजा, ह्यात्रुङलाई हात्तिलेङे, तुम्लिङटारलाई तुम्लुङटार, कञ्चनजंघालाई सेवालुङ, मकालुलाई सेसेलुङ आदि पुनः नामाकरण किन नगर्ने ? त्यतिमात्रै होइन, नेपालभरिका आदिवासी जनजातिका मातृभाषामा रहेका/रहिआएका स्थान नामहरु पुनः स्थापित गराउन किन पहल नगर्ने ? उसो त ‘काठमाडौं उपत्यकालगायत वरिपरिका स्थान, खोलानाला आदिको स्थानीय नामहरु पनि ८० प्रतिशतभन्दा बढी किराती परिवारको भाषामा रहेका छन्’ भनी स्व. धनवज्र बज्राचार्यद्वारा लिखित ‘लिच्छवीकालीन अभिलेख’ नामक किताबमा उल्लेख छ । त्यसो त हालै काठमाडौ महानगरपालिकाले काठमाडौंका भित्री सहरका सडक, गल्ली र स्थानका नामहरु पुनः नेपाल भाषामा राखेको समाचारहरु आएका छन् ।

खास गरिकन महानगरले पहिलो लहरमा नेपाल भाषामा, दोस्रोमा नेपाली भाषामा र तेस्रोमा अंग्रेजी भाषामा घर, टोल गल्ली, सडक, सूचना पाटी बोर्ड आदिको नेम प्लेटहरु राखेर राम्रो कामको सुरुवात गरेको छ । त्यसैले यस्तो काम नेपालका बाँकी स्थानीय तहहरुले पनि सिक्नुपर्ने देखिन्छ । उनीहरुले पनि आ-आफ्नो क्षेत्राधिकारभित्रमा रहेका हरेक ऐतिहासिक गढी, किल्ला, दुर्ग, प्राचीन स्तम्भ, ठाऊँ, बाटोघाटो, टोल आदिका पुराना वा भनौं आदिवासी जनजातिका भाषा रहेका नामहरु खोजी गर्ने, संकलन गर्ने र पुनः पुष्टि गरेर पहिलो लहरमा सम्बन्धित जातिको भाषामा, दोस्रोमा नेपाली भाषामा र तेस्रोमा अंग्रेजी भाषामा घर, टोल गल्ली, सडक, सूचना पाटी बोर्ड आदिको नेम प्लेटहरु राख्न थाल्नुपर्छ ।

नेपालमा संघीयता लागू भएसँगै अतिक्रमित र अपभ्रंषित भएका स्थान नामहरुको नाम पुनः स्थापित होओस् भन्ने कामना गरौं । विषेशतः नेपालका आदिवासी जनजातिहरुले राखेका अथवा भनौं पुकार्ने नामहरु पुनः स्थापित गरिनु/लेखिनु/उच्चारण गरिनुपर्छ । यसका लागि केन्द्र, प्रदेश र स्थानीय गरी तीनै तहको सरकारले समन्वय गरेर विगतमा एकल जातीय सोचका कारण होस् वा बोलाउन सजिलोका कारण, त्यो बेला खसकरण र हिन्दुकरणमा परेर विस्थापित वा अपभ्रंष भएका आदिवासी जनजातिका मातृभाषामा रहेका सम्पूर्ण स्थान नामहरुको नाम पुनः उनीहरुकै भाषामा नामाकरण गरिऊन् भन्ने आशा गरौं ।